Umre Notları IV
Mana Olarak Umre
Hacer-i Esved
Tavafın başlama noktasını göstermek gibi pratik bir faydası da bulunan Hacer-i Esved’in kaynağı, tarihçesi, mahiyeti ve manevî değeri hakkında, birçoğu zayıf, bir kısmı da sembolik anlam taşıyan çok sayıda rivayet vardır. Bu rivayetlerde genellikle Hacer-i Esved’in aslında beyaz iken, insanların günahları yüzünden karardığı, cennetten indirildiği, Nuh tufanı sırasında Ebû Kubeys Dağı’nda korunduğu ve Hz. İbrahim’in Kâbe’yi inşası esnasında oradan getirilerek şimdiki yerine konulduğu, onun Allah’a verdiği sözü yerine getirenlere şahitlik edeceği gibi hususlar dile getirilmektedir.
Hacer-i Esved’i selamlama, Allah’a vermiş olduğu ahdi yenileme anlamına gelmektedir. Kul, ruhlar âleminde verdiği kulluk sözünü, amelleriyle ortaya koyduğu iman akdini bu defa Kâbe’de, Kâbe’nin sahibinin önünde bu selam hareketiyle temsilî olarak yineler ve pekiştirir. Efendimizin Peygamber olmasından önceki yıllarda, Kâbe’nin onarımı gerekmiş, bu onarım esnasında Hacer-i Esved’i yerine kimin koyacağı konusunda kabileler birbirlerine düşmüş, sonunda tartışmayı çözmek üzere Peygamberimiz hakem seçilmiş ve onu bir örtü üzerine koyup, her kabileden bir kişiye örtüden tutturduktan sonra kaldırmalarını sağlayıp, kendi elleriyle yerine yerleştirmiştir. (Taberî, Târîh, I, 526)
Hz. Peygamber, müsaitse Hacer-i Esved’i öper, değilse eliyle veya elindeki baston ile selamlayarak tavafa başlardı. O, güçlü kuvvetli bir kimse olan Hz. Ömer’i, zayıf bünyeli kimselere eziyet verebileceği gerekçesiyle, Hacer-i Esved’i öpmek için kalabalığa dalmaması konusunda uyarmış, eğer boş ise istilam etmesini (öper gibi uzaktan selamlamasını), aksi takdirde “lâ ilâhe illâllah” ve “Allahu ekber” diyerek geçmesini söylemiştir. (İbn Hanbel, Müsned, I, 28) Hz. Peygamber’in bu tavsiyesinden sonra Hz. Ömer, izdihamın olduğu hâllerde istilamı terk edip geriden selamlamakla yetinmiştir. Nitekim tâbiînin büyüklerinden Atâ b. Ebî Rebâh da “Hacer-i Esved kalabalık olduğu zaman kimseye eziyet verme! Eziyet de çekme, geç!” tavsiyesinde bulunmuştur. (İbn Ebî Şeybe, Musannef, Hac, 69) Sahabe, Hacer-i Esved’i selamlarken “Allah’ım, sana inanarak, Kitabını ve Peygamberinin sünnetini tasdik ederek/Peygamberinin sünnetine uyarak (selamlıyoruz)” derlerdi. Burada asıl olan taşın kendisi değil, Hz. Peygamber’in sünneti, örnek davranışıdır. Zira Hacer-i Esved, önce Hz. İbrahim’in sonra da Hz. Peygamber ve ashâbının hatırasını yâd etmeye vesile olan bir semboldür. Nitekim bir defasında Hz. Ömer, Hacer-i Esved’e seslenerek “Biliyorum ki, sen bir taşsın. Ne zarar, ne de fayda verirsin. Eğer ben, Resûlüllah’ın sana dokunduğunu görmeseydim, sana el sürmez/öpmezdim” (Buhârî, “Hac”, 57) demiş ve onu eliyle dokunarak selamlamış, öpmüştür. Hacer-i Esved’e bu şekilde seslenirken, o, bir taşa karşı yaptığı bu davranışın, Cahiliye dönemindeki putlara tapınma gibi olmadığını, bunun sadece Hz. Peygamber’in sünnetine uyarak Allah’a tazim ve yaklaşma için yapılan sembolik bir davranış olduğunu vurgulamıştır. Zira tekrar etmek gerekirse, Hacer-i Esved’i selamlama, kulun Allah’a vermiş olduğu ahdi yenilemesi, sözünde durduğunu söylemesi anlamına gelmektedir[1].
Tavaf, Hacer’ül-esved’in bulunduğu noktadan başlar. Burası, evrenin düzenine girdiğin yerdir. Diğer insanlara katılıp, okyanusa dalan bir damla gibi aralarında kaybolmalısın. Bu, hayatını sürdürme yolu, «yörünge»ni bulma yoludur. Eğer insanlara katılmazsan yörüngeni bulamayacak ve Allahu Azimuş Şan’a yaklaşamayacaksın. Önce sağ elinle Hacer’ül esved’e dokunmalı veya ona işaret etmelisin. Sonra da, hemen insanların arasında yok olmalısın. Bu taş neyi sembolize eder? O bir eli —bir sağ eli sembolize eder! Ve kimin sağ elini? Allah’ın sağ elini!
« Hacer’ül esved’, yeryüzünde Allah’ın sağ elidir.» (Hadis i Şerif)[2]
Makam-ı İbrahim
“Kâbe’yi insanlar için toplanma ve güven yeri kılmıştık, ‘Siz de İbrahim’in makamından kendinize bir namaz yeri edinin’ demiştik.” (Bakara, 2/125) Kâbe kapısının birkaç metre karşısında, sarı bir mahfaza içinde yer alan ve “Makam-ı İbrahim” denilen taşı, Hz. İbrahim’in, oğlu İsmail ile birlikte Kâbe’yi yeniden inşa ederken üzerine basıp iskele olarak kullandığına inanılmaktadır. Bir başka inanışa göre o, Hz. İbrahim’in insanları hacca davet için üzerine çıktığı taştır.
Bunlardan her ikisi de mümkün olabilirse de, bizim açımızdan önemli olan, ilk defa Hz. Ömer tarafından “Keşke Makam-ı İbrahim’de namaz kılsak?” diye dile getirilen talebin hemen ardından, orada namaz kılınmasını emreden yukarıdaki ayetin inmesidir. (Buhârî, “Salât”, 32) Gerek bu emir, gerekse Hz. Peygamber’in Makam-ı İbrahim’i Kâbe ile arasına alarak namaz kılması sebebiyle, izdihamın olmadığı durumlarda tavaf sonrası iki rekât namaz Makam-ı İbrahim’de veya oraya yakın bir yerde kılınmaktadır. Hz. Peygamber, Makam-ı İbrahim’de kıldığı iki rekât namazda Allah’ın birliğini, tevhidi içeren Kâfirûn ve İhlâs surelerini okumuştur. Ancak, hac zamanı çok kalabalık olduğu için, bu namazın tam bu noktada değil de, tavaf edenleri engellemeyecek bir yerde kılınması daha uygun düşmektedir.
Hacı, kılacağı tavaf namazı öncesinde veya sonrasında, Hz. İbrahim misali, Allah’ın nazargâhı olan kendi gönül evini yeniden inşa ederken hangi iskeleleri kullanacağını, ayağının hangi sağlam temellere basması gerektiğini düşünmelidir. Bu iskele veya basamak, ilim mi, ahlak mı, mal mı, samimiyet mi, gayret mi, emanet mi, ehliyet mi olmalıdır? Yoksa hepsi mi? Kısacası müslüman, Allah nezdindeki mevkiinin yükselmesinde ve iman evinin yeniden inşa edilmesinde kullanmak zorunda olduğu iskeleleri, insanları hayra ve Hakk’a çağıracağı minberleri neler olmalı, bunu düşünmelidir[3].
Zemzem
Zemzem, Allah’ın Hz. Hacer ve oğlu Hz. İsmail’e ihsan ettiği mübarek suyun adıdır. Hz. İbrahim, Allah’tan aldığı vahiy ile eşi Hacer ve henüz süt emmekte olan oğlu İsmail’i Zemzem’in bugünkü yerine bırakıp gider. Henüz Kâbe yapılmadığı ve Mekke şehri kurulmadığı için orada yaşayan birileri de yoktur.
Rivayetlere göre Hz. İbrahim, onları bırakarak bir şey söylemeden geri dönüp gitmek üzere hareket edince Hz. Hacer, ona kendilerini böyle bırakarak nereye gittiğini sorar. Fakat İbrahim (a.s.), birkaç defa tekrarlanan bu soruya cevap vermez. Bunun üzerine Hz. Hacer, ona bunu kendisine Allah’ın mı emrettiğini sorar. İbrahim (a.s.)’den ‘Evet’ cevabını alınca, büyük bir teslimiyetle ‘Mademki Allah (c.c.) bunu emretti. O bizi korur, bizi burada zayi etmez’ der.
İbrahim (a.s.), oradan ayrılarak ‘Seniyye’ diye adlandırılan yere gelince şöyle dua eder: “Ey Rabbimiz! Ben çocuklarımdan bir kısmını, senin kutsal evinin (Kâbe) yanında tarıma elverişli olmayan bir vadiye yerleştirdim. Bunu yaptım ki Rabbim, namazı kılsınlar! İnsanların gönüllerini onlara meylettir ve çeşitli ürünlerden onlara rızık ver ki şükretsinler!” (İbrahim sûresi, âyet: 37)
Çok geçmeden yanındaki suyu biten Hz. Hacer, yavrusuna su bulabilmek için, annelik sevgisi ve şefkatiyle sağa sola koşuşturmaya başlar. Su temin edebilecek birilerini görebilir miyim diye Safâ ve Merve diye bilinen bu iki tepe arasında gidip gelir. İki tepe arasındaki vadiye indiği zaman çocuğunu göremediği için orayı koşarak geçer. Bu su arayış, ilahî iradenin hemen Kâbe’nin yanı başından Zemzem suyunu ikram etmesine kadar devam eder.
Zemzem, halen Kâbe’nin 20 m. kadar doğusunda, Makam-ı İbrahim’e yakın bir yerde bulunan tavaf alanının altındaki 35 kuyudan çıkmaktadır. 2003 yılında, tavaf alanını genişletmek amacıyla Zemzem kuyusuna iniş yeri kapatılmış, bunun yerine tavaf alanı etrafındaki Zemzem içme yerleri çoğaltılmıştır.
Hz. Peygamber’in Zemzem hakkında: “Zemzem ne niyetle içilirse o yararı sağlar” (İbn Mâce, Menasik, 78) buyurduğu rivayet edilmektedir. Çeşitli rivayetlerde onun şifa verici özelliği anlatılmıştır. Medine’ye hicret ettikten sonra Hz. Peygamber’in Mekke’den Zemzem suyu getirttiği de nakledilmektedir. Zemzem içerken, “Allahım! Senden yararlı ilim, bol rızık ve her dert için şifa istiyorum” diye dua edilir.
Kişi, tıpkı Hz. İbrahim ile oğlu İsmail’in Kâbe’yi ibadet için temizledikleri gibi, tavaf ederken gönül evi olan kalbini takva ile tertemiz yapar. Kalbindeki kirleri yıkar, yakar, yok eder ve Zemzem suyuna gelir. Orada ise bu defa o mübarek su ile midesini temizler. Bir daha haram lokma, şüpheli rızık girmeyecek hâle gelinceye kadar arındırır. Nefsini, açgözlülüğünü doyuracak kadar içer. Haramdan beslenme hastalığına şifa verecek kadar doyasıya içer. Tamahkâr nefsi susuncaya, vicdanı takva kararını duyuncaya, ruhu onunla doyuncaya kadar içer. Böylece, o mübarek yerlerde Yüce Allah’a söz verdikten sonra bir lokma da olsa, Zemzem’le pak eylediği midesini ifsat etmemeye, kazancını haramlarla kirletmemeye, çocuklarını haksız kazançla beslememeye söz vererek içer bu arınma suyunu[4].
Sa’y
“Şüphesiz Safâ ve Merve, Allah’ın sembollerindendir.” (Bakara, 2/158)
Önce, yalçın kayalarla dolu, sert ve yüksek birçok dağa nispetle hayli mütevazı olan iki küçük kaya tepeciğinin yani Safâ ve Merve’nin “Allah’ın sembolleri” olduğu gerçeğini hatırlatmamız gerekiyor. “Ne özelliği var? Niçin bu iki küçük kayalık seçilmiş?” denilmemeli, Safâ ile Merve’yi Kur’an’da “Şeâirullah” yani “Allah’ın sembolleri” olarak adlandıran ilahî iradeye teslim olunmalı.
“Sa’y” terim olarak, hac ve umrede Kâbe’nin doğu tarafındaki Safâ Tepesi’nden başlayarak Merve’ye dört gidiş, Merve’den de Safâ’ya üç dönüş olmak üzere bu iki tepe arasındaki gidiş- gelişe denir. Sa’y esnasında Safâ ile Merve arasında vadinin en derin kısmında (iki yeşil direk arasında) daha canlı ve hızlı yürümeye ise, “hervele” denilmektedir.
Safâ ile Merve arasındaki gelip gitmelerde, işte bu düşünceden kaynaklanan bir duygu seli yaşanır. İnsan, sa’y alanındaki koşuşturmasıyla, Hz. Hacer’e uzanan ilahî rahmetten bir nebze de olsa elde edebilme arzusundadır.
Sa’y, Müslümanların hac görevleri arasında yer aldığı ve sırf hac niyetiyle yapıldığı için, ibadet anlamı taşıyan bir yürüyüştür. Müslüman bu sayede kendisi ile aynı yola giren, aynı niyet ve duyguları taşıyan diğer Müslümanlarla beraber koşmanın ne demek olduğunu fark eder.
Hacı, sa’y ederken manen kurtuluşu aramak için tıpkı Hz. Hacer validemiz gibi koşar. Beşerî olandan ilahî rahmete koşar. Nefes nefese bütün uzaklıkları yakınlaştırarak, Yüce Yaratıcı’nın kendisine ne derece yakın olduğunu hissederek koşar. Hz. Hacer validemizin telâşıyla umuda, zemzeme koşar, sonunda ona kavuşur ve kana kana içer. Birlik içinde yok olarak susuzluğunu gidermeye çalışır[5].
Hacda yapılmakta olan sa’yin aslı, Hz. Hacer’in henüz kendisini emmekte olan oğlu Hz. İsmail için su ararken, bu iki tepe arasında koşması hadisesine dayanır. Sa’y, Hz. Hacer’in bu hatırasının canlandırılmasıdır. Safâ ile Merve arasında yapılan bu sa’y, Allah’ın rahmetinin en büyük göstergelerinden biri olan anne sevgisi ve şefkatinin Hz. Hacer validemizde kendini gösteren şeklinin yâd edilmesidir. Kadına ve annelik şefkatine, sevgisine, bu yüce duyguya İslâm’ın verdiği değeri gösteren simgesel bir harekettir.
Koşmak, hızlı yürümek anlamına gelen “Sa’y”, bir arayışı simgeler. İnsan sa’y alanındaki koşuşturmasıyla, Hz. Hacer’e somut bir şekilde uzanan ilâhî rahmetten bir şeyler elde edebilme arzusundadır.
Sa’y, müslümanların sırf hac fiil ve davranışlarından olduğu için, ibadet amacıyla katıldıkları bir yürüyüştür. Müslüman bu sayede kendisi gibi aynı yola girmiş, aynı niyet ve duyguları taşıyanlarla beraber koşmanın heyecanını yaşar.
Safâ ile Merve arasında sa’y ederken hacı, manen kurtuluşu aramak için tıpkı Hz. Hacer validemiz gibi koşar. Beşerî olandan ilâhî rahmete koşar. Nefes nefese bütün uzaklıkları yakınlaştırarak, Yüce Yaratıcı’nın kendisine ne derece yakın olduğunu hissederek koşar.
Sa’y, tıpkı Hacer validemizin kızgın güneşin altında susuzluktan kıvranan biricik İsmail’ine hayat verecek suyu arayışı gibi bir arayış iştiyakıyla yapılmalıdır. Hz. Hacer’in oğlu İsmail’i kurtarmak için koşuşturması gibi derin bir arzu ile… İlâhî rahmete olan ihtiyacını bütün iştiyakı ile ortaya koymanın bir simgesi olarak…[6]
Tıraş olup ihramdan çıkış
İhramdan çıkmak için yerine getirilen tıraş, kişinin kendi varlığını Allah yolunda feda edebileceğini simgeler. Bu, bir taraftan, gerektiğinde saçını değil, canını da Allah yolunda verebileceğini temsil ederken, başından dökülen her saç teli, âdeta dökülen günahlarını simgeler.
Hz. Peygamber, “Allah’ım, başlarını tıraş ettirenlere merhamet et!” diye üç defa dua etmiş, sahabeden bazıları, “Saçlarını kısaltanlara da dua etseniz ey Allah’ın Resûlü?” demişler, O da dördüncüsünde “Saçlarını kısaltanlara da” diyerek onlar için de dua etmiştir. Sahabeden kimileri saçlarını tamamen kazıtmış, bazıları da saçlarını kısaltmıştır. (Buharî, Hac, 127)
Saçların tıraş edilmesi, tevazuu, “başı açık-yalın ayak” diye tabir edilen muhtaç oluşu sembolize eder. Bu husus, hanımlarda saçların uçlarından bir miktar alınmasıyla sembolize edilir.
Umre ibadetine ilişkin hac fiil ve davranışları hakkında yapılan bu değerlendirmeler, yapılan bu ibadetin nasıl sembolik bir içeriğe sahip olduğunu göstermektedir.
Bütün ibadetlerde olduğu gibi umrede de önemli olan, ihlâs ve samimiyettir, aşkla yöneliştir. İhlâssız olarak yapılan ibadetler, yapay çiçekler gibidir. Görüntüsü güzel olsa bile, onda çiçeği çiçek yapan öz ve koku yoktur[7].
[1] Haccı Anlamak, Prof. Dr. Bünyamin Erul, Dr. Ekrem Keleş, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, sf.36-38
[2] Hacc, Ali Şeriati, Bir Yayıncılık, Sf. 51
[3] Haccı Anlamak, Prof. Dr. Bünyamin Erul, Dr. Ekrem Keleş, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, sf.40
[4] Umre Rehberi, Keleş, Ekrem, sf. 34,35, Diyanet İşleri Başkanlığı yayınları, Ankara, 2010
[5] Haccı Anlamak Prof. Dr. Bünyamin Erul, Dr. Ekrem Keleş, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, sf.41,42
[6] Umre Rehberi, Keleş, Ekrem, sf. 29,30, Diyanet İşleri Başkanlığı yayınları, Ankara, 2010
[7] Umre Rehberi, Keleş, Ekrem, sf. 35,36, Diyanet İşleri Başkanlığı yayınları, Ankara, 2010
Follow
